W ramach projektu „Wschodniosłowiańskie Dziedzictwo Kulturowe – konserwacja, renowacja, digitalizacja zabytkowych cerkwi”, realizowanego dzięki środkom MF EOG 2009-2014 oraz środkom krajowym w ramach programu „Konserwacja i Rewitalizacja Dziedzictwa Kulturowego”, w cerkwi prawosławnej pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim wykonano następujące prace:
- izolację pionową i poziomą
- remont elewacji
- wymianę stolarki
- remont ścian wewnętrznych
- konserwację wnętrza: latarni kopuły głównej oraz sklepienia prezbiterium
Cerkiew pw. św. Mikołaja w Tomaszowie Lub. – stan przed i po remoncie
Święto parafialne
(kalendarz juliański/kalendarz gregoriański):
Św. Mikołaja Cudotwórcy — 9/22 V oraz 6/19 XII
Lokalizacja świątyni
Cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim należy do dekanatu zamojskiego Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Jest wpisana do rejestru zabytków. Świątynia mieści się przy Rynku 13.
Historia cerkwi
Obecna cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim została zbudowana w stylu bizantyńsko-rosyjskim pod koniec XIX w., aczkolwiek pierwsze udokumentowane wzmianki o istnieniu prawosławia na tych terenach wymieniają rok 1531 (świadczą o tym dokumenty podatkowe wspominające cerkiew parafialną św. Michała Archanioła usytuowaną na przedmieściu Rogóźna). Wiadomo także, że w poł. XVII w. w Tomaszowie funkcjonowały trzy cerkwie: św. Jerzego (położona przy ul. Świętojurskiej zamykająca ul. Starocerkiewną), Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (usytuowana na Przedmieściu Szczebrzeskim) oraz św. Mikołaja Biskupa (położona na przedmieściu Lwowskim).
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy została wzniesiona przez ks. Iwana Gurkowicza na ziemi otrzymanej od Jana Ossolińskiego i Mateusza Leśniewskiego. W latach 1689-1789 cerkiew funkcjonowała jako świątynia parafialna – do momentu jej zawładnięcia przez unitów. W tej sytuacji cerkiew św. Mikołaja stała się filią unickiej cerkwi św. Jerzego. W 1875 r., w konsekwencji powrotu unitów na łono Kościoła Prawosławnego, parafia w Tomaszowie Lubelskim powróciła do swojego macierzystego Prawosławia. Po 10 latach opracowany został projekt nowej, współcześnie istniejącej świątyni. Cerkiew zbudowano z funduszy państwowych, a konsekrowano w 1890 r. Obiekt służył niemal 3 tys. wiernych. Życie duchowe i parafialne rozwijało się dynamicznie, o czym świadczy działające w tym czasie przy cerkwi bractwo św. Jerzego.
I wojna światowa nie zaszkodziła kondycji tomaszowskiej świątyni. Łaskawe dla cerkwi okazało się też międzywojnie. W 1923 r. cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie była jedną z 12 czynnych świątyń prawosławnych w powiecie. Równie łagodnie z cerkwią i samą parafią „obeszła się” II wojna światowa, nie powodując większych strat.
Tragiczny okazał się natomiast okres powojenny. Zwłaszcza akcja „Wisła”, a wcześniej masowe przesiedlenie autochtonów prawosławnych na tereny Sowieckiej Ukrainy w 1945 r. zaznaczyła się w historii parafii dramatycznie. Po tej tragedii ludności, działalność duszpasterska
w cerkwi w Tomaszowie została przerwana. Porzucona świątynia, początkowo została zaadaptowana na magazyn spółdzielczy; przez pewien czas mieścił się w niej także szalet.
Przywrócenie w świątyni życia religijnego nastąpiło dopiero w 1957 r. Zdewastowana cerkiew staje się ponownie świątynią parafialną.
Pierwszy znaczący remont obiektu miał miejsce w latach 1983-1985. Z początkiem XXI w. cerkiew w Tomaszowie poddana została generalnej renowacji. Wyremontowano dach z pięcioma kopułami, dokonano remontu tynków elewacji wież. Ostatni projekt inwestycyjny z lat 2014-2016 pozwolił na dokończenie niezbędnych prac renowacyjnych.
Tomaszowska cerkiew została wzniesiona w stylu eklektycznym. Łączy w sobie elementy późnego klasycyzmu ze stylem bizantyńsko-rosyjskim, wypracowanym przez Konstantina Thona. Cerkiew jest budowlą krzyżowo-kopułową, dziewięciopolową. Całość zwieńczona jest pięcioma ośmiobocznymi latarniami (wykończonymi namiotowymi dachami), usytuowanymi nad polami między ramionami krzyża oraz w jego centralnej części. Świątynia ma charakter trójdzielny: nawa główna zakończona jest ołtarzem zamkniętym półkolistą absydą, przedsionek wzniesiony został na planie prostokąta. Ikonostas dla cerkwi w Tomaszowie powstał w pracowni moskiewskiego artysty Kuźmy Morozowa.