W ramach projektu PL0242 „Renowacja zabytkowych cerkwi w Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Szczebrzeszyn. Dołhobyczów. Etap II”, zrealizowanego dzięki środkom Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (MF EOG) i Norweskiego Mechanizmu Finansowego – Priorytet 3. „Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego”, w cerkwi prawosławnej pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Szczebrzeszynie przeprowadzono prace remontowe nawy głównej i prezbiterium oraz odsłonięto i poddano konserwacji malowidła ścienne z XVII i XIX w. Na podstawie posiadanej dokumentacji zrekonstruowano ikonostas oraz odtworzono ogrodzenie.
Cerkiew pw. Zaśnięcia NMP w Szczebrzeszynie – stan przed i po remoncie
Prace remontowo – konserwatorskie
Wykonano izolację poziomą i pionową budowli, zszyto mury: obwodowo poziomo i krzyżowo, docieplono strop nawy głównej i prezbiterium, wykonano tynki i wyprawy zewnętrzne i wewnętrzne oraz elementy kamienne, wykonano posadzki, wyremontowano schody zewnętrzne, wymieniono stolarkę okienną, naprawiono stolarkę drzwiową, odtworzono ogrodzenia wokół cerkwi.
Prace konserwatorskie polichromii
Dokonano konserwacji technicznej oraz estetycznej malowideł i tynków na ścianie południowej i wschodniej, transferu malowidła Przemienienie Pańskie na podłoże zastępcze na ścianie południowej, konserwacji estetycznej trzech transferów, renowacji i aranżacji ściany zachodniej i stropu żelbetonowego.
Rekonstrukcja ikonostasu
Wykonano drewnianą ramę ikonostasu, prace snycerskie, pozłotnicze przy detalach snycerskich. Dokonano montażu i opracowania estetycznego ramy ikonostasu wraz ze złoceniem elementów stałych, wykonaniem i montażem ikon.
Finansowanie
Gruntowny remont cerkwi został przeprowadzony dzięki pozyskanym środkom krajowym: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie oraz europejskim: Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W budżecie przeprowadzonej rewitalizacji świątyni nie zabrakło również środków własnych Diecezji.
Święto cerkwi
(kalendarz juliański/kalendarz gregoriański):
Zaśnięcia Bogurodzicy — 15/28 VIII
Lokalizacja świątyni
Cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Szczebrzeszynie należy do dekanatu zamojskiego Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Jest wpisana do rejestru zabytków. Świątynia mieści się przy ul. Sądowej, 22-460 Szczebrzeszyn.
Historia cerkwi
Cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Szczebrzeszynie to jedna z najstarszych prawosławnych świątyń w Polsce. Data jej powstania jest przedmiotem dociekań historyków. Intensywne badania nad dziejami Kościoła Wschodniego w Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym zaowocowały między innymi cennymi wydawnictwami źródłowymi. Jednym z nich jest kronika cerkwi w Szczebrzeszynie spisana w 1794 r. przez ks. Jana Karola Lipowieckiego. Część pierwsza dzieła jest poświęcona początkom parafii ruskiej i cerkwi w Szczebrzeszynie. Wiadomości potrzebnych do spisania tej partii kroniki duchowny ów poszukiwał w archiwum parafii rzymskokatolickiej w Szczebrzeszynie wraz z jej komendarzem ks. Marcinem Paszkowskim. Obaj księża odnaleźli jakieś interesujące dokumenty, ale nie potrafili wydobyć z nich poprawnych historycznych wiadomości. Doszli do wniosku, że fundacji cerkwi dokonał Andrzej Górka, kasztelan międzyrzecki, ale owego aktu kazali dokonać mu w 1194 r., mimo że możnowładca ten żył w XVI w.
Pierwsze wzmianki źródłowe
Z 1352 r. pochodzi pierwsza wzmianka źródłowa o Szczebrzeszynie, określającą tę miejscowość mianem oppidum Ruthenicale. Jest niemal pewne, że wśród Rusinów zamieszkałych w tym miasteczku działało wówczas duszpasterstwo prawosławne. Najdawniejsza wiarygodna wiadomość o szczebrzeskiej parafii ruskiej pojawia się jednak dopiero w przywileju wystawionym przez Stanisława Górkę w 1588 r., potwierdzającym własność łanu pola w Brodach, który starodawno i nad pamięć ludzką zawsze do cerkwie w mieście naszym w Szczebrzeszynie na wychowanie sług tejże cerkwie i ubogich ludzi w szpitalu należał.
Prawdopodobna data powstania cerkwi
Badania archeologiczne i architektoniczne cerkwi szczebrzeskiej wykazały, że najstarszą częścią istniejącej dziś budowli jest wydłużona prostokątna nawa. Przed frontową ścianą nawy znaleziono fundamenty poprzedzającej ją pierwotnie wieży, a za ścianą wschodnią – fundamenty półkolistego w planie sanktuarium. Taki układ przestrzenny był szczególnie rozpowszechniony w cerkwiach wznoszonych w XVI w. na terenie Wołynia. Wydaje się zatem, że szczebrzeska świątynia powstała w tym samym stuleciu, co zdają się potwierdzać inne przesłanki. W południowej ścianie cerkwi zachowały się żelazne drzwi z datą 1560, osadzone w renesansowym portalu. Drzwi i portal zostały wprawdzie wmontowane wtórnie w osiemnastowieczną ścianę, ale jest niemal pewne, że pochodzą z tego budynku. Na drzwiach znajduje się także monogram tworzony przez splecione cyryliczne litery А i Ґ, w którym można dopatrzeć się inicjałów Andrzeja Górki, który w 1560 r. był właścicielem Szczebrzeszyna.
Pierwsza przebudowa
Pierwszą poważną reparacją cerkwi szczebrzeskiej, odnotowaną w przekazach źródłowych, są prace podjęte w połowie XVIII stulecia przez ks. Andrzej Karpińskiego. Podczas owych prac wzniesiono przede wszystkim skarbiec, który został opisany w 1752 r. przez biskupa Felicjana Wołodkiewicza jako nowo wymurowany. Aneks ten został wprawdzie zburzony już w 1777 r., ale podczas prac wykopaliskowych odnaleziono jego fundamenty po północnej stronie części ołtarzowej.
Latynizacja świątyni
Kolejna remont, rozpoczęty przez ks. Lipowieckiego po katastrofie sklepienia prezbiterium w Boże Narodzenie 1777 r., zmienił w zasadniczy sposób wygląd cerkwi. Prace ukończono w 1788 r. Po zbudowaniu nowego obszernego prezbiterium w miejsce niewielkiej półkolistej przestrzeni ołtarzowej cerkiew zaczęła przypominać kościół rzymskokatolicki zarówno układem wnętrza, jak i ukształtowaniem bryły. Warto zauważyć, że na terenie diecezji chełmskiej zbudowano w XVIII w. sporo jednonawowych cerkwi z obszernym, wydłużonym prezbiterium. Nie można więc wykluczyć, że przebudowując cerkiew w Szczebrzeszynie ks. Lipowiecki chciał ją po prostu dostosować do lokalnych trendów w architekturze sakralnej. Należy uznać jego działania za przykład latynizacji architektury cerkiewnej w Rzeczypospolitej XVIII wieku.
Romantyczny neogotyk
W drobiazgowym inwentarzu świątyń w Ordynacji Zamojskiej, spisanym na polecenie Stanisława Zamoyskiego w 1808 r., znajdujemy informację o kolejnej przebudowie szczebrzeskiej cerkwi, przerwanej przez działania wojenne w latach 1809-1813. Prace wznowił dopiero w 1828 r. ówczesny proboszcz ks. Jan Iwaszkiewicz. Nie wiadomo jaki zakres miały te prace, które ciągnęły się aż do 1836 r. Jest jednak wielce prawdopodobne, że obejmowały zburzenie kryłosów i ukończenie, a może nawet całkowite wzniesienie nowej fasady. Nie można również rozstrzygnąć, czy owa neogotycka struktura powstała według planu z 1808 r., czy też na podstawie innego projektu. Przebudowa świątyni szczebrzeskiej, dokonana w tym okresie, odarła ją ze wszystkich specyficznych elementów cerkiewnych i nadała jej wygląd charakterystyczny dla kościoła łacińskiego.
Ostatnia przebudowa do dzisiejszego kształtu
Do następnej gruntownej restauracji i przebudowy cerkwi doszło z inicjatywy ks. Aleksandra Górskiego w 1868 r. Zgodnie z rozporządzeniami władz Królestwa Kongresowego z 1864 r. prace te były finansowane i nadzorowane przez państwową administrację powiatu zamojskiego. Celem prac była nie tylko poprawa stanu technicznego cerkwi, ale także dostosowanie świątyni do wymogów obrządku unickiego, zbliżonego do prawosławnego. Podczas remontu cerkwi, zakończonego w lipcu 1870 r., usunięto z jej wnętrza ołtarze, a wyjęte z nich ikony wstawiono w nowy ikonostas. W 1873 r. pokryto dachy cerkwi blachą, która już w roku następnym została zerwana przez wichurę. Budynek był przez pewien czas nie nakryty, co doprowadziło go na skraj ruiny.
Powrót cerkwi do kościoła prawosławnego
Po odzyskaniu świątyni szczebrzeskiej przez kościół prawosławny myślano nawet o zburzeniu popadłej w ruinę budowli i urządzeniu cerkwi w kościele pofranciszkańskim, jednak w 1876 r. rozpoczęto jej remont. Podczas naprawy dachu w miejscu sygnaturki umieszczono cebulastą kopułę. W podobny sposób zwieńczono murowaną dzwonnicę, którą wzniesiono na południe od cerkwi. W okresie bieżeństwa (masowej ewakuacji w głąb Rosji ludności głównie wyznania prawosławnego po przerwaniu linii frontu przez wojska niemieckie w 1915 r.) cerkiew została zamknięta. W 1938 r. świątynia o mały włos nie padła ofiarą akcji burzenia cerkwi prawosławnych. Pod wpływem Maurycego Zamoyskiego odstąpiono jednak od jej zniszczenia, poprzestając na zrzuceniu kopuły, zrujnowaniu dachu i zburzeniu dzwonnicy.
Okres powojenny
Po zakończeniu II wojny światowej cerkiew przeszła na własność skarbu państwa, który uznał, że jest to doskonałe miejsce na magazyn. Prowizoryczne zabezpieczenie obiektu spowodowało, iż z upływem kolejnych dziesiątków lat jeden z trzech pomników wielokulturowości Szczebrzeszyna (obok synagogi i kościoła rzymskokatolickiego) popadał w coraz większą ruinę. Proces niszczenia cerkwi przerwały dopiero prace konserwatorskie, rozpoczęte w 1981 r. W 2006 r. dzięki staraniom Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej szczebrzeszyńska cerkiew została przekazana Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu. Rozpoczęto jej gruntowną restaurację, zakończoną w lipcu 2010 r.