W ramach projektu „Wschodniosłowiańskie Dziedzictwo Kulturowe – konserwacja, renowacja, digitalizacja zabytkowych cerkwi”, realizowanego dzięki środkom MF EOG 2009-2014 oraz środkom krajowym w ramach programu „Konserwacja i Rewitalizacja Dziedzictwa Kulturowego”, w cerkwi prawosławnej pw. św. Mikołaja w Białowieży wykonano następujące prace:
- remont dachu cerkwi
- remont elewacji cerkwi – I etap
- konserwację ikonostasu
- remont ogrodzenia cerkwi (strona pn. i wsch.)
- utwardzenie terenu przy cerkwi
Cerkiew pw. św. Mikołaja w Białowieży – stan przed i po remoncie
Święto parafialne
(kalendarz juliański/kalendarz gregoriański):
Św. Mikołaja Cudotwórcy — 9/22 V oraz 6/19 XII
Lokalizacja świątyni
Cerkiew pw. św. Mikołaja w Białowieży należy do dekanatu hajnowskiego Prawosławnej Diecezji Warszawsko-Bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Jest wpisana do rejestru zabytków. Świątynia mieści się przy ul. Sportowej 9.
Historia cerkwi
Cerkiew św. Mikołaja w Białowieży powstała w latach 1894-1897. Obecny swój wygląd zawdzięcza jej fundatorowi – carowi Aleksandrowi III oraz wileńskiemu architektowi Pimienowowi. Zanim powstał współczesny obiekt, najprawdopodobniej co najmniej trzykrotnie stawiano w Białowieży prawosławne świątynie. Miejscowe przekazy mówią, że już w XVII w. istniała tutaj niewielka cerkiewka, która jednak wraz z całą osadą została spalona podczas dziesiątkującej ludność w 1710 r. epidemii dżumy. Pierwszą udokumentowaną cerkwią w Białowieży była drewniana świątynia z 1793 r. Niedługo potem utworzono w miejscowości niezależną parafię (co nastąpiło prawdopodobnie w 1800 lub w 1801 r.). W roku 1853, staraniem wiernych, wybudowano w Białowieży nową, kolejną drewnianą cerkiew, za patrona której obrano św. Mikołaja Cudotwórcę (ówczesna świątynia zlokalizowana była od strony północnej obecnej cerkwi). 7 X 1860 r. obiekt odwiedził przebywający w Puszczy Białowieskiej na łowach car Aleksander II, a 25 lat później (11 XII 1885 r.) wielki książę Michał Mikołajewicz. Ten, widząc ówczesny fatalny stan budynku, rozpoczął starania o przyspieszenie budowy nowej, murowanej świątyni.
Budowę murowanej cerkwi rozpoczęto w 1894 r., wkrótce po zapoczątkowaniu prac budowlanych przy pałacu carskim w Białowieży. 20 VIII 1894 r. budowę wizytował fundator świątyni – car Aleksander III. Wyświęcenie nowej cerkwi, uznawanej w owym czasie za najpiękniejszą w całej grodzieńskiej guberni, nastąpiło 22 I 1895 r. (według kalendarza juliańskiego, zaś 4 II 1895 r. według kalendarza gregoriańskiego). Aktu wyświęcenia dokonał biskup litewski i wileński Hieronim.
Cerkiew św. Mikołaja w Białowieży zbudowano z czerwonej cegły, wyrabianej na miejscu przez sprowadzonego z Górnego Śląska – Juliusza Karola Millera. Posadowiono ją na fundamencie z lokalnego budulca – ciosanych kamieni Puszczy Białowieskiej. Świątynię wieńczyły dwie kopuły, z których jedna pełniła funkcję dzwonnicy. Na uwagę zasługuje, sprowadzony z Petersburga ikonostas, zabytek klasy zerowej, który zdobiony został chińską porcelaną (majoliką), ręką Mikołaja W. Sułtanowa (1850-1908). Obecnie jest to jedyny tego typu zabytek w Polsce; na świecie istnieją tylko trzy porcelanowe ikonostasy (oprócz Polski, w Rosji i Czechach – wszystkie w miejscowościach, w których rosyjscy carowie zwykli byli odpoczywać). Ostatecznie prace przy budowie i wystroju cerkwi ukończono w 1897 r., tuż przed wizytą w Białowieży następcy cara Aleksandra III – cara Mikołaja II.
Do 1900 r. cerkiew podlegała diecezji wileńskiej i litewskiej, a następnie do 1915 r. (do czasu bieżeństwa, czyli wysiedlenia prawosławnej ludności w głąb Rosji) – diecezji grodzieńskiej. Wraz z masowymi wywózkami, z cerkwi przetransportowano część jej wyposażenia. W 1918 r., po powrocie mieszkańców Białowieży do swej rodzinnej miejscowości, parafię reaktywowano. Już pierwszego dnia II wojny światowej cerkiew została zbombardowana; jedna z bomb eksplodowała we wnętrzu świątyni znacznie ją uszkadzając. Całkowitemu zniszczeniu uległa północna ściana wraz z przyległym sklepieniem. Wszystkie okna i drzwi zostały wyrwane. Odłamki bomby w 50% zniszczyły ikonostas. Cerkiew ponownie zaczęła służyć wiernym w październiku 1943 r.; wtedy to odbyło się jej ponowne wyświęcenie.
W okresie powojennym cerkiew poddawano licznym remontom, w latach 80. XX w. odnowione zostało wnętrze świątyni, a w latach 90. wymieniono pokrycie dachowe, odmalowano wnętrze i odrestaurowano freski. Zakres prac renowacyjnych przeprowadzonych w latach 2014-2016 był jednym z największych w historii cerkwi św. Mikołaja w Białowieży.